Het is even wennen voor een praktiserende psychiater, een boek dat niet de stoornissen centraal stelt maar waarvan de kern bestaat uit hoofdstukken met titels als aandacht, geheugen, redeneren, denken en gedrag. De auteurs pleiten hiermee voor een verschuiving van het stoornisperspectief naar een transdiagnostisch perspectief. Een transdiagnostisch proces is volgens hen 'zeker' indien het in alle onderzochte (minimaal vier) stoornissen is aangetoond en 'mogelijk' indien het in de meerderheid (minimaal twee) van de onderzochte stoornissen aanwezig is en in hooguit één stoornis geen rol speelt. De kernhoofdstukken van het boek beginnen met een beschrijving van een patiënt. In het hoofdstuk over aandacht is deze een 36-jarige man met schizofrenie die ervan overtuigd is dat zijn seksuele fantasieën uitgezonden worden, wat blijkt uit het feit dat anderen hoesten in zijn aanwezigheid. Hij schaamt zich en trekt zich terug. Er is sprake van selectieve aandacht voor signalen van buiten (bijvoorbeeld op het hoesten en niet op de conversatie), selectieve aandacht voor interne stimuli (de seksuele fantasieën) en het richten van de aandacht op veiligheid (sociaal terugtrekken). Vervolgens worden de verschillende dimensies van aandacht behandeld en de meetinstrumenten beschreven. Uit de literatuur blijkt dat dezelfde aandachtsprocessen een rol spelen bij achtereenvolgens angststoornissen, somatoforme stoornissen, seksuele stoornissen, slaapstoornissen, stemmingsstoornissen, psychotische stoornissen en verslaving. Patiënten met een paniekstoornis hebben bijvoorbeeld selectieve aandacht voor interne stimuli zoals de hartslag. Bij depressie bestaat er een selectieve aandacht voor negatieve informatie. De andere hoofdstukken hebben dezelfde opbouw. In een overzichtelijk geschreven afsluitend hoofdstuk worden de gevonden 'zekere' transdiagnostische processen samengevat. Naast de al genoemde aandachtsprocessen gaat het om expliciet selectief geheugen, terugkerende herinneringen, emotioneel redeneren, rumineren, metacognitieve overtuigingen, en gedrag gericht op vermijding en veiligheid. Ook zijn er twee processen die juist specifiek zijn voor psychotische stoornissen en géén rol spelen bij andere stoornissen: onvoldoende bewijs verzamelen en ontoereikend vermogen om te onderscheiden of gedachten en herinneringen een externe of interne bron hebben. Het boek is prettig en helder geschreven met veel overzichtelijke tabellen en beschrijvingen van relevante onderzoeken en meetinstrumenten in aparte boxen. Het nodigt uit over het muurtje van de eigen vertrouwde stoornis heen te kijken, een vorm van selectieve aandacht waar we met de zorgprogrammering allemaal toenemend last van krijgen. Het biedt handvatten bij toekomstig onderzoek, maar is ook te gebruiken bij de bespreking van complexe patiënten, waarbij gekeken kan worden naar de verschillende cognitieve processen en gedragsprocessen die een rol spelen.

 

I.P.M. Keet