Met veel interesse lazen wij de artikelen De artsen in opleiding tot psychiater zijn de toekomst van de psychiatrie in Europa van Gezels en Konings en De opleiding psychiatrie: 10 jaar vooruit van Strijbos e.a. over de toekomst van opleiden van psychiaters in Nederland en breder in Europa.^1,2 Uit de artikelen komt echter niet naar voren dat de auteurs verwachten dat de ecologische crises (klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit en vervuiling) een rol zullen gaan spelen de komende jaren in de opleiding tot psychiater in Nederland of andere Europese landen. De woorden ‘klimaat’ en ‘ecologie’ komen in geen van beide artikelen voor.

Strijbos e.a. noemen wel: ‘Een aantal thema’s lenen zich bij uitstek ook voor disciplineoverstijgend onderwijs. Naast de al genoemde wetenschappelijke vorming valt ook te denken aan preventie, e-health, veiligheid, inclusiviteit, duurzaamheid, professionaliteit en leiderschap.’ De vraag is of de auteurs hiermee het verduurzamen van de praktijkvoering of andere aspecten van duurzaamheid bedoelen. Onder de werkgroepen van de European Federation of Psychiatric Trainees (EFPT) lijkt zich geen werkgroep specifiek over de ecologische crises te buigen. Wel is er bijvoorbeeld aandacht voor migratie, terwijl klimaatverandering een belangrijke aanjager zal gaan worden van migratie de komende jaren.

Wij menen dat het belangrijk is dat in de opleiding tot psychiater aandacht komt voor zowel verduurzaming van de praktijkvoering als de relatie tussen mentale gezondheid en de ecologische crises. Het lijkt ons nuttig voor psychiaters om te begrijpen wat het zowel voor de geestelijke gezondheid van de algemene bevolking als voor onze patiënten zal betekenen om geconfronteerd te worden met de ecologische crises. Aandacht voor de interactie tussen de ecologische crises en mentale gezondheid vanaf de vroege fase van de studie geneeskunde en opleiding tot psychiater is essentieel om een jongere generatie meer holistisch op te leiden.

Relevante thema’s, leerdoelen en onderwerpen die aan bod zouden kunnen komen, zijn: kennis over de invloed van de ecologische crises op de incidentie van psychiatrische aandoeningen, inzicht in gunstige effecten van nature-based interventies (die je als psychiater zelf kunt leren), opzetten en inhoud van hitteplannen en een indruk verkrijgen van manieren om zo duurzaam mogelijk ons vak te beoefenen, maar ook reflectie op wat de maatschappelijke rol van de psychiater mag zijn. Hoe is het bijv. om in opleiding te zijn, maar ook in het weekend op de A12 te protesteren tegen gebrekkig klimaatbeleid? Hoe willen we als opleidersgroep ruimte geven aan zorgen van aiossen over de ecologische crises en de weerslag van die laatste op de mentale gezondheid van de patiënten die we behandelen (die bovendien disproportioneel last zullen gaan hebben van klimaatverandering, al is het maar vanwege hun woonplek)?

The Lancet (2009) en de WHO (2021) noemden klimaatverandering de grootste bedreiging voor de gezondheid van de mensheid, in de 21ste eeuw.^3,4 Toekomstige curricula voor aiossen psychiatrie zouden er volgens ons goed aan doen aandacht voor de ecologische crises en de bedreigingen voor de geestelijke gezondheid te erkennen en op verschillende momenten in het curriculum te behandelen, met uiteraard voldoende aandacht voor handelingsperspectief. Dat laatste bestaat namelijk. De tijd is aangebroken dat we als psychiaters (i.o.) en samenstellers van curricula onze verantwoordelijkheid nemen door niet alleen kennis te delen over de effecten van de ecologische crises op mentaal welzijn, maar ook door het gesprek met elkaar aan te gaan over dit thema in de opleidingsgroep.

Literatuur

1 Gezels L, Konings MJ. De artsen in opleiding tot psychiater zijn de toekomst van de psychiatrie in Europa. Tijdschr Psychiatr 2025; 67: 115-9.

2  Strijbos DW, Braam AW, Deschamps PKH, e.a. De opleiding psychiatrie: 10 jaar vooruit. Tijdschr Psychiatr 2025; 67: 110-4.

3 Costello A, Abbas M, Allen A, e.a. Managing the health effects of climate change: Lancet and University College London Institute for Global Health Commission. Lancet 2009; 373: 1693-733.

4 WHO. COP26 special report on climate change and health: the health argument for climate action. Genève: WHO; 2021.

Antwoord aan Luykx en Kraanen (1)

Wij danken Jurjen Luykx en Phebe Kraanen voor hun waardevolle bijdrage waarin zij een urgente en relevante dimensie toevoegen aan de discussie over de toekomst van de opleiding tot psychiater in Europa: de klimaatverandering, de impact daarvan op de mentale gezondheid, en de implicaties voor de psychiatrische opleiding en praktijkvoering.

Binnen de European Federation of Psychiatric Trainees (EFPT) bestaat op dit moment nog geen specifieke werkgroep voor klimaat of ecologie. Wel wordt het jaarlijkse forum met aandacht voor duurzaamheid georganiseerd, onder andere via milieubewuste keuzes te maken in locatie en catering, en door deelnemers uit buurlanden aan te moedigen met de trein te reizen. Tegelijk willen we ook erkennen dat de EFPT zich al inzet op een breed scala aan belangrijke onderwijsthema’s, binnen de beperkte tijd en capaciteit die dit als organisatie met zich meebrengt.

Toch nodigt deze reflectie uit tot een breder gesprek over de rol van psychiaters in opleiding in het licht van de klimaatverandering. Het is duidelijk dat deze ontwikkelingen – en de sociale gevolgen ervan – een groeiende impact zullen hebben op onze patiënten en op onze manier van werken. Dit vraagt om bewuste aandacht in het curriculum, op het gebied van zowel kennisontwikkeling als ethische reflectie over de maatschappelijke rol van de psychiater in tijden van een ecologische crisis.

Binnen de Vlaamse Vereniging Assistenten Psychiatrie (VVAP) zetten we actief in op het versterken van de intercollegiale banden tussen psychiaters in opleiding, over de grenzen van de Vlaamse universiteiten en subdisciplines heen. Via vaste jaarlijkse activiteiten, zoals de assistentendag, creëren we ruimte voor ontmoeting, verbinding en inhoudelijke verdieping. Binnen de VVAP kunnen we dit thema bijvoorbeeld centraal stellen op onze volgende assistentendag. Hiermee willen we niet alleen het bewustzijn vergroten, maar ook het gesprek op gang brengen over hoe we als jonge psychiaters kunnen omgaan met deze uitdagingen.

We hopen dan ook dat deze oproep anderen in het veld aanzet om dit thema concreter een plaats te geven binnen onderwijs, klinische praktijk en beleid. De psychiatrie van de toekomst vereist niet alleen vakinhoudelijke expertise, maar ook maatschappelijke betrokkenheid.

Auteurs

Liselotte Gezels, arts in opleiding tot psychiater, Vrije Universiteit Brussel, promovendus, CAPRI, Universiteit Antwerpen, voorzitter VVAP, en general manager National Trainees Associations, EFPT.

Mette Konings, psychiater, Mondriaan, president EFPT.

Antwoord aan Luykx en Kraanen (2)

In hun reactie op ons artikel De opleiding tot psychiater: 10 jaar vooruit pleiten Luykx en Kraanen voor meer aandacht voor de relatie tussen mentale gezondheid en ecologische crises (klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit en vervuiling) in de opleiding tot psychiater.¹ Ze vragen zich af in hoeverre wij dit ook voor ogen hebben, aangezien woorden als ‘klimaat’ en ‘ecologie’ in ons artikel niet voorkomen. Het korte antwoord is ‘ja’. Hoewel dit thema niet expliciet aan de orde kwam, zien wij het als een belangrijk aspect van verduurzaming en preventie, twee thema’s die we wel bespreken.

We danken Luykx en Kraanen voor hun reactie, die ons in de gelegenheid stelt hier kort op in te gaan. Binnen de landelijke initiatieven voor onderwijs in de geneeskundeopleiding wordt inmiddels onderwijs over publieke gezondheid en preventie geadviseerd, waarbij onder meer duurzaamheid als leidraad geldt.² Vernieuwend is dat de nadruk ligt op overstijgende etiologie van gezondheidsproblemen vanuit een holistisch systeemperspectief, en minder op de behandeling van de individuele patiënt. Een dergelijk perspectief leent zich goed voor onderwijs over de complexe relatie tussen ecologische ontwikkelingen en mentale gezondheid. Het zou volgens ons goed zijn als een dergelijk perspectief doorgetrokken wordt naar onderwijs over dit thema in de psychiatrieopleiding.

We zien hier met name een kans voor interessant disciplineoverstijgend onderwijs. In ons artikel deden we de suggestie een overstijgende EPA te ontwikkelen voor ethische en existentiële vragen. We zien mogelijkheden om het thema planetaire gezondheid hierin mee te nemen. Eco-anxiety wordt in toenemende mate herkend en beschreven als existentiële vraag. Deze bestaansvraag speelt zowel in de wisselwerking met psychische problematiek, als bij de beroepsuitoefening door (toekomstig) medisch specialist.

We hoeven, ten slotte, niet alles zelf te bedenken; ontwikkeling van onderwijs over dit relatief recente thema leent zich bij uitstek voor samenwerking over de landsgrenzen heen. Internationaal wordt ook aandacht gevraagd voor klimaatverandering in de medische (vervolg)opleidingen. De Union Européenne des Médecins Spécialistes (UEMS) heeft in 2022 een position paper uitgebracht waarin gepleit wordt de implementatie van ‘transformatief onderwijs’ over planetary health in medische (vervolg)opleidingen.³ Ook de European Psychiatric Association benadrukt het belang hiervan in een position paper, waar Luykx mede-auteur van is.⁴

We denken dat het belangrijk is om bij de verdere vormgeving van dit thema in de opleiding tot psychiater een onderscheid te maken tussen informatief onderwijs over de relatie tussen ecologische crises en (publieke en individuele) mentale gezondheid enerzijds en professionele vorming anderzijds, waarbij de opleideling gestimuleerd wordt zelf afwegingen te maken hoe zich te verhouden tot dit thema in de eigen professionele (en persoonlijke) ontwikkeling. Als we in de opleiding de keuze hebben tussen het opleggen van standpunten of het stimuleren tot het vormen van een goed gefundeerde eigen mening, dan sluit dat laatste beter aan bij de huidige ontwikkelingen in de opleiding.

Literatuur

1 Strijbos DW, Braam AW, Deschamps PKH, Glas G, Klumpers U. De opleiding psychiatrie: 10 jaar vooruit. Tijdschrift voor Psychiatrie 2025; 2: 110-4.

2 NFU. Samen voor de gezondheid van morgen. Strategie van de umc’s van Nederland 2025-2030. Utrecht: NFU; 2025. NFU-Strategie-2025-2030.pdf

3 UEMS calls on immediate actions for planetary health. https://www.uems.eu/blog/uems-publications-releases-5/uems-calls-on-immediate-actions-for-planetary-health-24

4 Brandt L, Adorjan K, Catthoor K, e.a. Climate change and mental health: Position paper of the European Psychiatric Association. Eur Psychiatry 2024; 67: e41.

Auteurs

Derek Strijbos, opleider psychiatrie en psychiater, Dimence Groep, Zwolle; bijzonder hoogleraar Filosofie in de ggz, faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen, Radboud Universiteit, Nijmegen.

Arjan Braam, psychiater, crisisdienst Utrecht en opleider psychiatrie, Altrecht Geestelijke Gezondheidszorg; bijzonder hoogleraar Levensbeschouwing en Psychiatrie, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht; voorzitter plenaire visitatiecommissie psychiatrie.

Peter Deschamps, kinder- en jeugdpsychiater en opleider psychiatrie, Karakter, Ede; onderzoeker onderwijs en opleiding, Radboud Health Academy, Radboud UMC, Nijmegen.

Gerrit Glas, opleider psychiatrie en psychiater GGzE, Eindhoven; emeritus hoogleraar Dooyeweerd leerstoel (Vrije Universiteit) en Filosofie van de neurowetenschappen (Amsterdam UMC).

Ursula Klumpers, psychiater, decaan Parnassia Groep; coördinator professionele ontwikkeling Amsterdam UMC, locatie VUmc, Faculteit Geneeskunde.