Sabbe en Giltay openen in hun artikel elders in dit nummer de dialoog over een andere zienswijze, maar ook vooral een andere wetenschappelijke kijk op psychische ontregeling.¹ Minder lineair, reductionistisch, misschien zelfs simplistisch en uitgaande van stilstand en objectiviteit. Meer reciproque circulariteit, complexiteit, systemisch, dynamisch en ruimte gevend aan betekenisgeving. Dat lijkt mij een uitnodiging die we niet kunnen weigeren.

Om de psychiatrie, het vakgebied, de zorg en ons begrip over psyche verder te brengen hebben we meer gezamenlijke denkkracht nodig. Inzichten en werkwijzen uit domeinen die we (te) lang links hebben laten liggen. Complexity science, systeemtheoretische inzichten, sociologie, geesteswetenschappen en biologie worden terecht benoemd in het artikel, maar kunnen nog verder aangevuld worden.

Beweging vraagt om een procesbenadering

In het lezenswaardige boek Toward a process approach in psychology beschrijven Van Geert en De Ruiter in 2022 hoe we moeten transformeren van een substance approach naar een process approach.² Dit is een prachtige aanvulling op de in het artikel genoemde noodzakelijke transformaties in ons denken. Bij een substance approach onderzoeken we substantie, een individu, een stoornis, een kenmerk als vaststaand object. Zoals we dit de afgelopen decennia vrij dominant gedaan hebben in de psychiatrie. Bij een process approach richten we ons op interacties, beweging, contact en verbinding en daar ben je als onderzoeker altijd zelf onderdeel van en spelen ook toeval en onzekerheid een rol (zoals in het artikel zo duidelijk wordt aangehaald). Menselijke psyche gaat bij uitstek over interacties, dynamiek en complexiteit en daarom is een procesbenadering veel passender dan een substantiebenadering. Psyche, zoals in het artikel beschreven, is een emergent verschijnsel.

Dat wil zeggen dat het een nieuwe eigenschap is die ontstaat door interactie tussen bijvoorbeeld twee mensen. Die interacties zouden daarom veel centraler moeten staan in het onderzoek, maar ook in de zorg zelf.

Dat wat de socioloog Hartmut Rosa zo mooi ‘resonantie’ noemt, verbinding maken met de ander, dat magische ‘echte’ contact, is de essentie van goede zorg.³ En hoewel resonantie heel moeilijk te (be)grijpen is, is het voor de psychiatrie misschien wel het meest interessante onderwerp om te onderzoeken.

Ervaring

Wat ik nog zou willen toevoegen aan het artikel is de ongrijpbaarheid van de subjectieve ervaring zelf. Terloops noemen Sabbe en Giltay wel de beperking van vragenlijsten (interpretatie en betekenisgeving). Maar al zouden we die vragenlijsten omzeilen door meerdere en wellicht neutralere dimensies in tijdseries te meten, zoals de auteurs voorstellen in het artikel, dan nog blijft de vraag: kun je alles wel meten?

Het gedachte-experiment van de filosoof Frank Jackson (The knowledge argument) helpt ons hierbij.⁴ Een meisje, Mary, wordt geboren in een zwart-witte wereld en wordt een superonderzoeker die zich richt op de kleur rood. Alles weet zij over de kleur rood; lichtfrequenties, activiteit in de hersenen bij het zien van rood, fysiologische reacties op de kleur rood, je kunt het zo gek niet verzinnen. Op een dag stapt Mary met al haar kennis over de kleur rood uit haar zwart-witte wereld en ziet zij voor het eerst in haar leven een rode appel. Ervaart zij nu iets nieuws? Intuïtief zal iedereen aanvoelen dat het zelf zien en ervaren van de kleur rood kennis toevoegt die niet in de tabellen en grafieken van Mary is terug te vinden. En het zijn juist die ervaringen die onze complexe psyche vormen, hoe wij naar de wereld en onszelf kijken en er betekenis aan geven. Dat is nooit helemaal meetbaar en maakt dat, welk onderzoek we ook inzetten, steeds weer dialoog en reflectie op dat onderzoek nodig zullen zijn, want: mensen zijn nu eenmaal heel erg ingewikkeld en dus nooit helemaal in een model te vatten.⁵ Dat is het uitgangspunt bij de bestudering van de menselijke psyche en dus zeker geen eindpunt of conclusie.

Het artikel van Sabbe en Giltay roept op tot die dialoog en reflectie en wat mij betreft stappen we over onze eventuele aarzelingen, angsten, dogma’s en schaduw heen en duiken we nieuwsgierig in deze epistemologische uitdaging!

LITERATUUR

1 Sabbe BGC, Giltay EJ. Psychopathologie als zelforganisatie van complexe dynamische systemen. Tijdschr Psychiatr 2024; 66: 259-64.

2 van Geert P, de Ruiter N. Toward a process approach in psychology. Stepping into Heraclitus’ river. Cambridge: Cambridge University Press; 2022.

3 Rosa H. Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie. Amsterdam: Boom filosofie; 2016.

4 Coleman S. The knowledge argument. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.

5 Scheepers F. Mensen zijn ingewikkeld. Een pleidooi voor acceptatie van de werkelijkheid en loslaten van modeldenken. Amsterdam: Arbeiderspers; 2021.