Iedere therapie die begint, moet ook weer eindigen. Dit boek is een enigszins herziene versie van de oorspronkelijke editie uit 1978, waarin Firestein verslag doet van zijn onderzoek naar de processen die een rol kunnen spelen bij het afsluiten van psychoanalyses. Hij startte vanuit de veronderstelling dat er in de behandeling sprake is van een specifieke eindfase. Om deze veronderstelling te onderzoeken, selecteerde hij acht gesuperviseerde psychoanalyses, waarvan redelijkerwijs verwacht mocht worden dat zij binnen een termijn van twee jaar zouden stoppen.

Zijn gegevens verzamelde hij door om de paar weken gesprekken met de behandelend analyticus op te nemen. De precieze frequentie van deze gesprekken liet hij afhangen van de ontwikkelingen binnen de analyse in kwestie. Verder beschikte hij over een door hemzelf gemaakte samenvatting van het eerste deel van de analyse en over een samenvatting door de behandelaar. Ten slotte voerde hij gesprekken met de supervisor op basis van het totale onderzoeksmateriaal, en met de patiënt, ten minste een jaar na de einddatum.

Het grootste deel van het boek is gewijd aan de gevalsbeschrijvingen, op basis van het verzamelde materiaal. Firestein doet daarin gedetailleerd verslag van de processen die in de eindfase een rol lijken te spelen en van de wijze waarop patiënten het beëindigen van hun analyses hebben beleefd. Deze gevalsbeschrijvingen zijn ongewijzigd uit de oorspronkelijke editie overgenomen. Ook al zijn ze op sommige punten wat gedateerd, toch blijven ze boeien door de zorgvuldige manier waarop Firestein probeert weer te geven wat er gebeurt en daarin eveneens het mogelijke aandeel van de behandelaars betrekt. Hij eindigt met een hoofdstuk waarin hij ook expliciet aandacht besteedt aan het afsluiten van psychoanalytische psychotherapieën. Gezien de titel, lijkt één hoofdstuk daarvoor wat weinig, maar dat is het bij nader inzien toch niet. Firestein constateert terecht dat het bij psychotherapieën in feite om dezelfde processen gaat als bij psychoanalyses. We zouden onze psychotherapiepatiënten tekortdoen als we ons onvoldoende zouden realiseren hoe belangrijk het afscheid voor hen is. En het zijn niet alleen de patiënten die een verlies doormaken. Ook behandelaars hebben emoties bij het loslaten van hun patiënten. Indien deze emoties onvoldoende onderkend worden, kan de behandelaar ongewild de eindfase verstoren en het rouwproces van zijn patiënt bemoeilijken.

Al met al een boek dat tot nadenken aanzet over dit belangrijke aspect van de dagelijkse klinische praktijk.

A. Ladan