samenvattting Dit artikel beschrijft de reacties van patiënten op het vertrek van hun behandelaar, evenals de gevoelens die afscheid nemen bij de therapeut zelf oproept. Er is opvallend weinig over dit onderwerp gepubliceerd. De reacties van de patiënten zijn te begrijpen vanuit de psychiatrische stoornis, de levensgeschiedenis en de coping-mechanismen die zij hebben ontwikkeld. Ook de therapeut ervaart verschillende, soms tegenstrijdige reacties, die in veel opzichten lijken op die van de patiënt. Tegenoverdrachtsgevoelens moeten bewustgemaakt worden en de afweer die de behandelaar ertegen opricht ook. Goede voorbereiding en matching, evenals ruim tijd hiervoor zijn van wezenlijk belang. Consultatie en supervisie in de afscheidsperiode zijn onmisbaar, zowel voor ervaren therapeuten als voor assistenten in opleiding. Instellingen voor de geestelijke volksgezondheid moeten hier rekening mee houden.